Turystyka – Okolice

BRZOSTKÓW (nazwa potoczna BRZÓSTKÓW) – gm. Żerków
Miejscowość położona w malowniczej okolicy, u podnóża wzgórza Wału Żerkowskiego i Pradoliny Warciańsko – Odrzańskiej. Nazwa miejscowości pochodzi od staropolskiej nazwy wiązu górskiego – brzostu. Przy głównej drodze Żerków – Śmiełów dawne pozostałości po kolejce wąskotorowej, która była odgałęzieniem witaszyckiej kolejki wąskotorowej, istniejącej w latach 1911-1979. W Brzostkowie zachował się zespół dworski z drugiej połowy XVIII wieku. Jest to obszerny parterowy budynek mieszkalny, nakryty dachem łamanym, wybudowany w stylu klasycystycznym. Przy dworze dość obszerny park o powierzchni 5,45 ha, a w nim staw. W sąsiedztwie znajdował się niegdyś folwark, pozostałością po nim jest dawny spichlerz. Najbardziej charakterystycznym obiektem, górującym nad miejscowością, jest kościół parafialny pw. Św. Jana Chrzciciela. Murowana świątynia została wzniesiona w latach 1839-1840. Teren pod budowę kościoła został wcześniej wyrównany (znajduje się on na stoku wzgórza). Dodatkowym elementem wzmacniającym kościół są oporowe ceglane mury. Przy każdym narożniku świątyni znajdują się kaplice grobowe. Do kościoła prowadzą schody pod ośmiokolumnowym portykiem jońskim. Nad okolicą góruje widoczna bardzo dobrze z pobliskiego punktu widokowego wieża z nieczynnym zegarem. Warto również wspomnieć o nieistniejącym już drewnianym zajeździe, który znajdował się przy skrzyżowaniu dróg głównych. Rozebrano go w 1972 roku. Jak podaje miejscowa tradycja zajazd ten miał być pierwowzorem dla opisanej w dziele Adama Mickiewicza – „Panu Tadeuszu” – karczmy Jankiela.

Na południe od wsi, przy trasie Żerków – Śmiełów, znajduje się oznaczony (tablica z opisem, wiata, ławki) punkt widokowy. Stąd rozciąga się rozległa panorama na pradolinę Warty i tereny Żerkowsko – Czeszewskiego Parku Krajobrazowego z pozostałościami Puszczy Pyzdrskiej. W kierunku północnym widoczne są zabudowania pałacu w Śmiełowie, gdzie w 1831 r. przebywał Adam Mickiewicz, a przy dobrej pogodzie – również strzelista, neogotycka wieża kościoła pw. Św. Wojciecha Biskupa i Męczennika w Pogorzelicy. Na pierwszym planie, po prawej stronie, charakterystyczny element panoramy – kościół parafialny pw. Św. Jana Chrzciciela w Brzostkowie.

CEREKWICA – gm. Jaraczewo
Miejscowość położona na zachód od Jarocina, nad rzeką Obrą. Najwcześniejsza wzmianka pochodzi z końca XIV wieku, dotyczyła ona Jana z rodu Zarembów. Istnieje legenda spisana w 1637 roku, która opowiada o początkach założenia miejscowości. Jest ona związana z budową kaplicy zwanej cerekwicą, która miała upamiętniać tragiczną śmierć dziedzica Lobza – Jakuba, zmarłego w wyniku ran zadanych przez dzikiego zwierza. Przypuszcza się, że pierwsza świątynia mogła być wybudowana już w XII lub nawet w XI wieku, dokumenty pisane potwierdzają natomiast istnienie w Cerekwicy kościoła pw. Św. Jakuba Apostoła w roku 1404. W miejscowości znajduje się zespół kościelny w skład którego wchodzą: kościół, plebania oraz dom parafialny. Dawny pałac został wzniesiony przez hrabiego Czapskiego w 1876 roku. Jest to duży, piętrowy, późnoklasycystyczny budynek założony na planie prostokąta i ozdobiony czterokolumnowy portykiem. Przylega do niego park krajobrazowy o powierzchni 2,2 ha z pomnikowym drzewostanem. W 1892 roku pałac stał się siedzibą założonego tu ośrodka dla dzieci moralnie zaniedbanych. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w Cerekwicy utworzono zakład wychowawczy dla chłopców. W październiku 1939 roku hitlerowcy urządzili na terenie zakładu wychowawczego obóz dla 240 osób – ziemian i inteligencji polskiej, których jeszcze w 1939 roku wywieziono do Opoczna. W kolejnych latach okupacji na terenie zakładu znajdowały się koszary Hitlerjugend. Po zakończeniu II wojny światowej ponownie usytuowano tu zakład wychowawczy dla chłopców, przeniesiony następnie w 1949 roku do podpoznańskich Owińsk, w Cerekwicy zaś ulokowano dziewczęta. Aktualnie pałac i park pozostają w gestii Młodzieżowego Ośrodka Wychowawczego.

CHRZAN – gm. Żerków
Duża wieś, położona przy drodze Żerków – Klęka oraz na trasie kolejowej Jarocin – Gniezno. Nazwa miejscowości pochodzi od rosnącego tu w przeszłości w dużych ilościach chrzanu. Pierwsza wzmianka pochodzi z 1241 roku. Od drugiej połowy XVIII wieku część wsi nazywano Olandyją. Nazwa ta była efektem osiedlania się tu dużej ilości ludności pochodzenia holenderskiego w tym czasie. Do dziś obszar ten uważa się za najstarszą część wsi. W 1875 roku, po wybudowaniu stacji kolejowej przyjechał do Chrzana pierwszy pociąg. Po licznych protestach, które zakończyły się wyrokiem sądowym stację w Chrzanie nazwano „Żerków”. W latach II wojny światowej w miejscowej szkole Niemcy założyli obóz dla jeńców brytyjskich. W latach 1940-1941 przetrzymywano tu około 180 Brytyjczyków. Więźniowie pracowali przy miejscowym folwarku oraz przy budowie wzorcowej wsi niemieckiej (jaką miał być wówczas Radliniec) oraz przy budowie basenów kąpielowych w Żerkowie. Więźniom pomagała miejscowa ludność, za co też była niejednokrotnie karana. Przy jej pomocy, w 1940 roku, kilku jeńcom udało się zbiec. Od 1943 roku w szkole mieścił się obóz pracy dla Polaków skazanych za drobne wykroczenia. Ci – podobnie jak jeńcy brytyjscy – pracowali przy budowie dróg, basenów oraz rozbiórce pałacu w Żerkowie. Po zamknięciu obozu pracy w budynku mieścił się szpital dla ludności niemieckiej. Zimą 1944/1945 zmarło w nim 60 niemieckich dzieci. Szpital istniał w tym miejscu do 1945 roku, kiedy to Rosjanie wyzwolili Chrzan. W latach 1984-1991 wybudowano kaplicę filialną parafii Dębno pod wezwaniem Św. Brata Alberta, którą poświecił biskup kaliski Stanisław Napierała. Od 2003 roku tradycyjnym nazwom części wsi przypisano nazwy ulic.

CZESZEWO – pow. Września, gm. Miłosław
Dość duża wieś położona na prawym brzegu rzeki Warty, ulokowana przy drodze Miłosław – Orzechowo. Znana od 1257 roku, kiedy to była własnością Zarembów. Jednym z charakterystycznych obiektów wsi jest, zachowana przy głównym skrzyżowaniu dróg, stara karczma Oberża, funkcjonująca po dziś dzień. Budynek pochodzi zapewne z końca XVIII wieku i kryty jest czterospadowym dachem łamanym. Nieopodal znajduje się drewniany kościół Św. Mikołaja z 1792 roku, pokryty dachem gontowym. Ciekawostką jest zaczopowany odwiert ciepłego źródła mineralnego, znajdujący się po zachodniej stronie wsi. W zabytkowej leśniczówce mieści się Ośrodek Edukacji Leśnej „Centrum Zarządzania Łęgami”. Budynek jest obiektem historycznym, w XIX wieku był tu skład soli na Warcie, a następnie mieściły się tu biura Nadleśnictwa Skarbu Pruskiego, a od 1918 roku – Nadleśnictwo Państwowe. W ośrodku można obejrzeć interaktywną wystawę, podglądać życie ptaków (zarówno przy pomocy lunety jak i mikrokamer) oraz poznać wiele ciekawostek z zakresu funkcjonowania nadwarciańskich lasów i znaczenia wody w ich ekosystemie. Dzięki promowi „Nikodem” można przeprawić się na drugi brzeg Warty i przejść ścieżkę dydaktyczną „Starorzecze” w rezerwacie „Czeszewski Las”.

DĘBNO – pow. Środa Wlkp., gm. Nowe Miasto nad Wartą
Wieś położona na lewym brzegu Warty. Najbardziej charakterystycznym zabytkiem miejscowości jest murowany gotycki kościół parafialny pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Kościół jest orientowany, jednonawowy. Obok kościoła zachowały się okazałe lipy oraz dzwonnica klasycystyczna z 1829 roku. Przy drodze dojazdowej do kościoła stoi kamienna figura Św. Jana Nepomucena oraz plebania z 1838 roku. Do terenów kościelnych przylega również zaniedbany park krajobrazowy o powierzchni 4,4 ha, założony w II poł. XIX wieku. Na ten sam czas datuje się powstanie eklektycznego pałacu wzniesionego nad starorzeczem Warty. W latach 1845-1857 w Dębnie działał znany zakład wodoleczniczy, założony przez hrabiego Stanisława Mycielskiego, ówczesnego właściciela miejscowości. W uzdrowisku były wykorzystywane wody pochodzące z miejscowych źródeł. Przebywał tu m.in. Władysław Syrokomla, poeta epoki romantyzmu. Przy parku zachowały się dawne zabudowania folwarku, wśród nich dawny budynek oficyny z drugiej połowy XIX wieku. Na uwagę zasługuje również krzyż znajdujący się w centrum wsi oraz kapliczka przy drodze do Lgowa. Około 2,5 km na wschód od Dębna znajdują się zabudowania dawnego folwarku, założonego w 1841 roku również przez Mycielskiego, wykorzystywane obecnie jako ośrodek agroturystyczny „Lutynia”. Niedaleko wsi, w starorzeczu Warty, położony jest rezerwat „Dębno nad Wartą”, będący częścią Żerkowsko – Czeszewskiego Parku Krajobrazowego.

DOBIESZCZYZNA – gm. Żerków
Miejscowość położona 14 km na wschód od Jarocina, powstała z połączenia Lubini Wielkiej, Dobieszczyzny oraz przysiółka Glinki. W drugiej połowie XVIII wieku na te tereny sprowadzono osadników z Holandii i północnych Niemiec, tzw. Olędrów. Ci utworzyli osadę Dobieszczyzna, wchodzącą w skład wsi Lubinia Wielka. W wieku XIX majątek Lubini Wielkiej przeszedł w ręce rodziny Kirstinów ze Skrzypna, którzy wybudowali tu okazały dwór, zamieniony w 1947 roku na klasztor i sierociniec sióstr salezjanek. Obok dworu rozpościera się park krajobrazowy, znajdują się tu również pozostałości po dawnych budynkach folwarcznych. W miejscowości wzniesiono pomnik ku czci 14 mieszkańców poległych na frontach I i II wojny światowej.

GÓRA – gm. Jaraczewo
Wieś położona przy drodze do Leszna. Ulokowana u podnóża i na stoku północnej krawędzi Wysoczyzny Kaliskiej. Ponad zboczem usytuowany późnoklasycystyczny kościół pw. Wniebowzięcia NMP z lat 1817-1830 oraz neorenesansowy pałac z lat 1877-1878. Tynkowane elewacje pałacu uzupełnione zostały dekoracją z żółtych cegieł klinkierowych i niewielkimi szczytami na osi, bryła nakryta dachem mansardowym. W narożach od strony północnej umieszczone zostały niskie ośmioboczne ryzality, kryte z kolei dachami cebulastymi. Z boku znajduje się wieża zwieńczona hełmem stożkowatym. Wewnątrz pałacu zachowały się kolumny i kasetony z ciemnoorzechowego drewna. Po II wojnie światowej w pałacu mieściła się szkoła rolnicza, a od 1952 roku swą siedzibę ma tu Dom Dziecka. Wokół pałacu park krajobrazowy o powierzchni 1,5 ha, założony w połowie XVIII wieku. Przy parku znajdują sie również dawne zabudowania folwarczne ze spichlerzem z 1840 roku. W południowej części kompleksu osadzony jest ciekawy domek modrzewiowy, niegdyś dom ogrodnika. Przy nim urządzono ogródek skalny i lapidarium z fragmentów rzeźbiarskich m.in. z XVII i XVIII wieku. Przy bramie wjazdowej od strony wschodniej stoi barokowa figurka Św. Jana Nepomucena.

JARACZEWO – w. gm.
Wieś gminna ulokowana nad rzeką Obrą. Na uwagę zasługuje późnoklasycystyczny kościół pw. Św. Marii Magdaleny, pochodzący z 1843 roku oraz plebania z XIX wieku. Wewnątrz kościoła XIX-wieczny marmurowy nagrobek Józefa i Eleonory Jaraczewskich. Przy prawym brzegu Obry znajduje się zespół dworski Chytów (niegdyś oddzielna wieś Chytowo). W skład zespołu dworskiego wchodzi parterowy dwór z 1813 roku, nakryty dachem naczółkowym, z nowszym piętrowym skrzydłem i gankiem oraz zabudowania folwarczne: gorzelnia, stajnia oraz spichlerz zbożowy. Obok dworu – park krajobrazowy (ze stawem) im. Powstańców Wielkopolskich, pierwotnie o powierzchni 9,6 ha, dziś zajmujący ok. 5 ha. Warto również zwrócić uwagę na neoromański budynek dawnej synagogi, pochodzący z XIX wieku, obecnie zaadoptowany na pomieszczenia miejscowego Ośrodka Kultury. Obok niego – trzykondygnacyjny młyn z początku XX wieku, ze starszą kamienno – ceglaną częścią magazynową z 1883 roku. Niedaleko wsi znajduje się pomnik upamiętniający amerykańskich lotników, który rozbili się tu w 1945 roku.

KLĘKA – pow. Środa Wlkp. gm. Nowe Miasto nad Wartą
Wieś umiejscowiona w pobliżu krawędzi wysoczyzny, opadającej ku Pradolinie Warciańsko – Odrzańskiej. Uwagę zwraca dobrze utrzymany park krajobrazowy ze stawem. W parku neorenesansowy pałac z 1870 roku o dość ciekawej budowie, wzniesiony na miejscu starszego dworu (obecnie zaadaptowany na mieszkania oraz przedszkole). Do parku przylegają rozległe zabudowania folwarczne, pochodzące w większości z drugiej połowy XIX wieku. Warto zwrócić uwagę na, znajdującą się poza granicą parku, aleję brzozową, wiodącą do pobliskiego lasu oraz aleję przy drodze do Komorza oraz Radlińca. Znajdują się tu pozostałości dawnego cmentarza ewangelickiego z nagrobkami z drugiej połowy XIX wieku. Przy drodze do Radlińca – uroczysko „Wielki Bór”. Jest to kompleks leśny o powierzchni ponad 170 ha. W 1840 roku część dóbr nowomiejskich wraz z Klęką nabył Hermann Kenneman, jeden z twórców założonego w 1894 roku Związku Popierania Niemczyzny na Kresach Wschodnich, zwanego Hakatą. Kennemann uczynił z Klęki ośrodek rozległych dóbr. Pod pola uprawne wycięto sporą cześć lasów, a założonym folwarkom nadawano nazwy od imion członków rodziny. Tak powstał min. Elżbietów – od imienia żony Elizy czy Hermanów – od imienia pierworodnego syna, który zmarł w wieku 5 lat. Inne folwarki założone za jego czasów to m.in. Teresa i Aleksandrów. Warto nadmienić, że pod koniec XIX wieku całość folwarku liczyła aż 3351 ha. Obecnie Klęka jest znana głównie z przerobu i uprawy ziół. Tradycje zielarskie sięgają tu roku 1949.

KOTLIN – w. gm.
Wieś gminna położona nad rzeką Kotlinką. Większa część obszaru gminy znajduje się w dorzeczu rzeki Lutyni, lewego dopływu Warty. Jedynie rejon Kurcewa pozostaje w zlewisku Prosny. Kotlin po raz pierwszy wymieniany jest w dokumentach z 1397 roku. W miejscowości odnaleziono ślady osadnictwa, pochodzące z VI w p.n.e. Przy drodze do Racendowa – neogotycki kościół pw. Św. Kazimierza z 1858r., otoczony okazałymi lipami. Na terenie parku podworskiego, który zajmuje powierzchnię 4 ha, znajduje się, należący niegdyś do rodu Ogończyków, szachulcowy dwór z połowy XVII w. (obecnie w ruinie) oraz spichlerz. Przy drodze Poznań – Katowice pomnik poświęcony ofiarom II wojny światowej.

KRETKÓW – gm. Żerków
Wieś położona niedaleko lewego brzegu Prosny. We wsi kościół pw. Wszystkich Świętych, wybudowany na przełomie XVIII i XIX wieku, z wieżą zwieńczoną hełmem w kształcie obelisku. W parku, liczącym około 5,4 ha znajduje się, wzniesiony w XIX wieku, neoklasycystyczny pałac, obecnie zaniedbany. W parku liczne drzewa o charakterze pomnikowym.

LGÓW – gm. Żerków
Wieś położona u podnóża Wału Żerkowskiego. Nazwa miejscowości pochodzi prawdopodobnie od mieszkającego tu ongiś Lga lub Łga. Zabytkowy drewniany kościół pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny pochodzi z XVII wieku. Jest to niewielka budowla jednonawowa z prezbiterium większym od nawy i z dobudowanymi później, odbiegającymi od całości, elementami murowanymi – kaplicą grobową Gorzeńskich z XIX wieku oraz kruchtą. Na dachu kościółka znajduje się charakterystyczna barokowa wieżyczka. Wyposażenie obiektu jest wykonane w stylu późnorenesansowym i pochodzi z pierwszej połowy XVII wieku. Obok kościoła znajduje się grób rodzinny, w którym spoczywa m.in. Zygmunt Ostróg – Gorzeński z Tarzec. Na terenach przykościelnych – figurka Matki Boskiej. Pozostałością po dawnym zespole dworskim Gorzeńskich, są resztki parku krajobrazowego, o powierzchni 0,6 ha z lipami o obwodzie dochodzącym do 480 m. We wsi znajdują się pozostałości (fragmenty nasypów i mostek) po, prowadzącym tu z Przybysławia, odgałęzieniu witaszyckiej kolejki wąskotorowej, którą zwożono głównie płody rolne.

MAGNUSZEWICE – gm. Kotlin
Wieś położona przy drodze Kotlin – Zakrzew. Nazwa miejscowości pochodzi prawdopodobnie od Magnusa, tj. łacińskiej formy imienia Wielimir lub Wielisz. Kolebka rodzinna rodu Magnuszewskich. Przy kościele znajdują się budynki dawnego dworu, obecnie zaadoptowane na pomieszczenia mieszkalne. Przez miejscowość przepływa rzeczka Lutynia. Nad jej doliną wznosi się kościół pw. Św. Barbary, wybudowany w połowie XVIII wieku z fundacji dziedzica wsi Piotra Radolińskiego. Jest to kościół drewniany o konstrukcji zrębowej, trójnawowy, orientowany, pokryty dachem dwuspadowym, krytym gontem. We wnętrzu kościoła zachowało się barokowe wyposażenie. Przy kościele – drewniana dzwonnica.

NOSKÓW – gm. Jaraczewo
Miejscowość położona 8 kilometrów na południowy zachód od Jarocina, przy drodze do Pogorzeli. Nazwa pochodzi od jej założycieli i pierwszych właścicieli – Noskowskich, herbu Zaręba. Kościół parafialny p.w. Świętej Trójcy istniał w Noskowie od 1434 roku. Ufundowali go ówcześni właściciele Noskowa – Jakub Noskowski i Krzysztof Wławski. Pierwszą świątynię wybudowano w latach 1431 – 1434 pod wezwaniem Świętej Trójcy, Nawiedzenia NMP, św. Michała i Wszystkich Świętych. Była to orientowana świątynia drewniana, zbudowana z belek świerkowych i jednonawowa, nie została konsekrowana. Zaczęła się chylić ku upadkowi w drugiej połowie XVII wieku, a podźwignięta z ruiny została przez Chryzostoma Dobrzyckiego, ówczesnego dziedzica. Blisko sto lat później, ponownie kazała ją wyremontować dziedziczka Gajewska. Remont ten był właściwie stawianiem kościoła na nowo, z zachowaniem niektórych tylko elementów poprzedniego, dlatego też obecny kościół datowany jest na rok 1749 – choć od tego czasu był wielokrotnie remontowany i przebudowywany. W 1975 roku obiekt i część jego wyposażenia wpisano do rejestru zabytków. Za zabytek uznano samą świątynię, a także ołtarze, rzeźby, ambonę, chrzcielnicę, boczne drzwi, lichtarz na paschał oraz relikwiarz w kształcie ręki. Obok kościoła, od strony wschodniej, znajduje się drewniana dzwonnica, zbudowana w 1837 roku. Wiszą w niej trzy dzwony. Plebania, wybudowana w latach 1841-1842 w roku 2018 została rozebrana i przekazana, pod nadzorem konserwatora zabytków, do skansenu w Dziekanowicach, gdzie jest udostępniona jako zabytek architektury.

NOWE MIASTO NAD WARTĄ – pow. Środa Wlkp., w. gm.
Wieś położona na lewym brzegu Warty, lokowana w XIII wieku przez Mikołaja z rodu Doliwów, i w latach 1238-1934 posiadająca prawa miejskie. W XVIII wieku w bezpośrednim sąsiedztwie osadzono inne miasto – Laskówkę. Pozostałością po tamtych czasach są dwa rynki, znajdujące się dziś w obrębie Nowego Miasta. W 1848 roku znajdował się tu obóz powstańczy dowodzony przez Józefa Bonawenturę – Garczynskiego. Żołnierze z tego obozu uczestniczyli w bitwie pod Miłosławiem. W okolicy zachowało się stożkowate grodzisko zwane „Kopcem”, na którym ród Doliwów wzniósł wieżę rycerską. Gotycki kościół pw. Świętej Trójcy pochodzi z XV wieku i ma renesansowe wyposażenie. Przy „Zielonym Rynku” znajduje się kościół ewangelicki z 1879 roku, na jego fundamentach powstał budynek Domu Kultury. Nad Wartą można oglądać XIX-wieczny spichlerz i dwa przęsła starego mostu z początku XX wieku, będące zabytkiem techniki.

POGORZELICA – gm. Żerków
Miejscowość położona na lewym brzegu Warty, niegdyś znajdująca się na trakcie handlowym z Poznania i Gniezna do Kalisza. W 1253 roku odbył się tu zjazd książąt oraz dostojników świeckich i duchownych. Po rozbiorach, w 1818 roku istniał tu urząd celny dla barek, którymi transportowano towary do zaboru rosyjskiego. Kościół pw. Św. Wojciecha powstał na przełomie lat 1886 i 1887. Jest to budowla neogotycka, wzniesiona na miejscu dawnej drewnianej świątyni, z widoczną z oddali wieżą, nakrytą ostrosłupowym hełmem. Przy kościele rośnie dąb o obwodzie 490 m, w jego sąsiedztwie znajdują się dawne zabudowania folwarczne. Na cmentarzu umieszczono pomnik upamiętniający okoliczne ofiary z pierwszej (12 osób) i drugiej (24 osoby) wojny światowej. Z Pogorzelicy do Nowej Wsi Podgórnej kursuje prom na Warcie, zapewniający ciągłość połączenia drogowego Miłosław – Żerków.

RACENDÓW – gm. Kotlin
W miejscowości zachowały się fragmenty po dawnym zespole dworskim, m.in. dwór, dom rządcy, dwojaki oraz spichlerz. Znajduje się tu również dawny kościół ewangelicki, wzniesiony w 1911 roku, dziś wykorzystywany jako kościół rzymskokatolicki pw. Matki Boskiej Bolesnej.

RADLINIEC – pow. Środa Wlkp., gm. Nowe Miasto nad Wartą
Nazwa wsi pochodzi od pobliskiej i istniejącej już w średniowieczu wsi Radlin. Zabudowa Radlińca rozciąga się wzdłuż głównej drogi na długości 1800 metrów i pochodzi z czasów II wojny światowej. Zakładana wówczas miejscowość miała być wzorcową niemiecką wsią. Wybudowano tu 13 wielkich gospodarstw ze specjalnie zamówionej do tego celu cegły witaszyckiej. Przy skrzyżowaniu dróg pozostałość dawnego cmentarza ewangelickiego z aleją kasztanową oraz kilkoma nagrobkami z przełomu XIX i XX wieku. Przy drodze na Dębno – ostatni ślad po dawnej wsi Dąbrowa. Jest to folwark, wchodzący uprzednio w skład dóbr rodu Doliwów z Nowego Miasta, który należał do parafii w Dębnie. Niegdyś istniał tu również kościół parafialny, odnotowywany w dokumentach z lat 1403-1580.

RASZEWY – gm. Żerków
Wieś położona na krawędzi wysoczyzny, opadającej stromo ku Pradolinie Warciańsko-Odrzańskiej, ulokowana na terenie Żerkowsko – Czeszewskiego Parku Krajobrazowego. W miejscowości eklektyczny pałac, wybudowany w latach 1887-1890 dla hrabiego Michała Czarneckiego, umiejscowiony w parku krajobrazowym, na opadającym ku dolinie Lutyni stoku. Przed pałacem – zabytkowe lampy żeliwne. W latach 70. ubiegłego stulecia w Raszewach powstał zespół obiektów rekreacyjno – sportowych, w skład którego wchodził hotel, stadion, tor saneczkowy i strzelnica sportowa. Obecnie obiekty te wykorzystywane są przez Środowiskowy Dom Samopomocy.

RUSKO – gm. Jaraczewo
Miejscowość położona przy drodze do Borzęciczek. Jej pierwotna nazwa „Rudusko” pochodzi od rudy darniowej. Przy głównym skrzyżowaniu wsi uwagę zwraca kościół pw. Św. Wojciecha z 1833 roku. Jest to kościół szachulcowy, oparty na konstrukcji słupowo – ramowej. Posiada drewnianą wieże o dachu namiotowym. Świątynię odrestaurowano w 1913 roku, wtedy też od północy dobudowano kaplicę i kruchtę. W obecnym obiekcie znajdują się elementy z poprzedniego kościoła, m.in. niewielki renesansowy ołtarz główny, pochodzący z około 1630 roku, obraz patrona kościoła, datowany również na rok 1630 oraz barokowa ambona. Niedaleko kościoła znajduje się dawny dwupiętrowy pałac Czarneckich z 1873 roku. Jest to piętrowy budynek z obszernymi bocznymi skrzydłami oraz niską, kolistą wieżą. Przy pałacu park krajobrazowy o powierzchni 5,1 ha, zaprojektowany w drugiej połowie XIX wieku przez Marię Czarnecką. W parku znajdują się trzy stawy oraz drzewa o charakterze pomnikowym.

SŁAWOSZEW – gm. Kotlin
We wsi drewniany kościół parafialny pw. Św. Zofii z ok. 1717 roku, przebudowany w 1764 roku, z monumentalną wieżą w fasadzie zachodniej, nakrytą barokową kopułą. Wyposażenie kościoła również w stylu barokowym. Obok kościoła – drewniana dzwonnica szkieletowa z ok. 1800 roku oraz okazałe dęby. Niedaleko budowli pozostałość po dawnym majątku Parzew – dwór z pierwszej połowy XIX wieku oraz ślady po nieistniejącym już dziś parku.

ŚMIEŁÓW – gm. Żerków
Miejscowość położona na lewym brzegu Lutyni, na terenie Żerkowsko – Czeszewskiego Parku Krajobrazowego. Śmiełów znany jest głównie z klasycystycznego pałacu, połączonego ćwierćkolistymi galeriami z dwoma oficynami. Pałac został wybudowany w 1797 roku dla Gorzeńskich, później znajdował się w rękach m.in. rodziny Chełkowskich ze Starogardu. W 1831 roku przebywał tu Adam Mickiewicz, który chciał przedostać się do zaboru rosyjskiego, aby móc dołączyć do powstania listopadowego. Przed II wojną światową w pałacu działał ośrodek wczasowy. W 1975 roku w budynku otwarto Muzeum im. Adama Mickiewicza, będące oddziałem Muzeum Narodowego w Poznaniu. Przy pałacu znajduje się park w stylu angielskim o powierzchni 12 ha, być może pierwowzór ogrodów Soplicowskich, opisanych przez Mickiewicza w „Panu Tadeuszu”. Park został zaprojektowany na przełomie XVIII i XIX wieku. Głównym punktem odniesienia przy jego tworzeniu było stare koryto Lutyni z wyspą. W kompleksie liczne gatunki drzew i krzewów, a także tzw. ogródek Zosi z pomnikiem żniwiarki. Upamiętniając setną rocznicę pobytu Mickiewicza w Śmiełowie, Chełkowscy, na jednej z parkowych polan, wystawili wieszczowi pomnik, który w 1940 roku został zniszczony przez okupanta (obecnie zrekonstruowany). Obok pałacu zespół dawnych zabudowań folwarcznych, zaprojektowanych przez twórcę pałacu Stanisława Zawadzkiego. Są to: stajnia, spichlerz i gorzelnia. Nieopodal znajduje się również kaplica Matki Boskiej Częstochowskiej. Przy drodze w kierunku Pyzdr, za mostem na Lutyni, znajduje się pięć pomnikowych dębów oraz głaz z tablicą w formie otwartej księgi, poświęconą Mickiewiczowi (odsłonięty w 1981r). W śmiełowskim pałacu gościli również: Henryk Sienkiewicz, Władysław Tatarkiewicz, Ignacy Paderewski, gen. Józef Haller. Przebywały tu także córka poety – Maria Gorecka oraz jego prawnuczka Genowefa Hryniewiecka.

TWARDÓW – gm. Kotlin
Wieś położona na prawym brzegu Lutyni, przy nieistniejącej już linii kolei wąskotorowej Witaszyce – Zagórów. W Twardowie znajduje się neoromański kościół pw. Św. Piotra i Pawła z 1895 roku oraz niedawno odrestaurowany pałac z drugiej połowy XIX wieku. Przy pałacu pozostałości dawnego parku, który niegdyś swym zasięgiem obejmował obszar 3,4 ha. W parku liczne dęby o pomnikowych rozmiarach.

ŻERKÓW – m. gm.
Niewielkie miasteczko położone wśród wzgórz polodowcowego wału żerkowskiego, z jego kulminacją – Łysą Górą, liczącą 161 m n.p.m. Urozmaicone ukształtowanie terenu sprawiło, że tereny te określa się mianem „Szwajcarii Żerkowskiej”. Nazwa miasta pochodzi od staropolskiego imienia Żyrek. Na rozwój Żerkowa wpłynęło jego dogodne położenie, znajdował się on bowiem na szlaku handlowym biegnącym z Wrocławia do Torunia. Jego największy rozkwit przypadł jednak na lata funkcjonowania szlaku bursztynowego. Najcenniejszym zabytkiem miasta jest kościół pw. Św. Stanisława Biskupa, o metryce sięgającej XII wieku, przebudowany w stylu barokowym w latach 1710-1718. Jest to świątynia jednonawowa, mieszcząca we wnętrzu trzy drewniane rokokowe ołtarze, wykonane w jednym z warsztatów na Śląsku. Na szczycie wzgórza umiejscowiony jest cmentarz parafialny z kaplicą Św. Krzyża z 1708 roku. W pobliżu szkoły znajduje się charakterystyczna żelbetowa wieża przekaźnikowa, widoczna z okolicznych miejscowości. Do parku, którego powierzchnia zajmuje 3,6 ha, wprowadza trójarkadowa brama wjazdowa z początku XVIII wieku. W niewielkiej odległości od niej, w miejscu, w którym znajduje się obecnie amfiteatr, wznosił się niegdyś pałac Radomickich, rozebrany w latach 1941-42. Przy drodze do Śmiełowa budynek dawnej poczty konnej z przełomu XVII i XIX wieku, kryty dachem naczółkowym, a obok – niszczejący neobarokowy kościół ewangelicki z początku ubiegłego stulecia.